પીએમ મોદી 21થી 23 સપ્ટેમ્બર દરમિયાન અમેરિકાની મુલાકાત લેશે. આ દરમિયાન તેઓ અમેરિકાના ડેલવેરમાં યોજાનારી ક્વાડ સમિટમાં ભાગ લેશે. જાણો શું છે ક્વાડ, તેની સાથે જોડાયેલા દેશોમાં ભારતની સ્થિતિ કેવી રીતે વધી રહી છે અને તેનાથી ચીન કેમ નારાજ છે? આ પ્લેટફોર્મ ચીન માટે મુશ્કેલીઓ કેવી રીતે વધારી શકે છે?
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી ૨૧ થી ૨૩ સપ્ટેમ્બર દરમિયાન અમેરિકાની મુલાકાત લેશે. આ દરમિયાન તેઓ અમેરિકાના ડેલવેરમાં યોજાનારી ક્વાડ સમિટમાં ભાગ લેશે. દરિયાઈ સુરક્ષા ભાગીદારો માટેના ક્વાડમાં ભારત સહિત ચાર દેશોનો સમાવેશ થાય છે અને ચીનને આ વાત એકસાથે પસંદ નથી. ચાલો જાણીએ ક્વાડ સમિટ વિશે બધું જ. ચાલો આપણે પણ જાણીએ કે તેની સાથે સંકળાયેલા દેશોમાં ભારતની સ્થિતિ કેવી રીતે વધી રહી છે અને ચીન તેનાથી કેમ નારાજ છે? આ પ્લેટફોર્મ ચીન માટે મુશ્કેલીઓ કેવી રીતે વધારી શકે છે?
વર્ષ 2004માં આવેલા સુનામીના કારણે થયેલી તબાહી બાદ એવું લાગ્યું હતું કે, સમુદ્રી સુરક્ષા માટે એક પ્લેટફોર્મ હોવું જોઇએ. ત્યારે ચીન તરફથી મળતી ધમકીઓને જોતા તેની સ્થાપના મજબૂત કરવામાં આવી હતી. આવી સ્થિતિમાં એસોસિએશન ઓફ સાઉથઇસ્ટ એશિયન નેશન્સ (આસિયાન) ભારત, અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને જાપાનના ચાર દેશો એક સાથે આવ્યા હતા. વર્ષ 2007માં આસિયાનની એક અનૌપચારિક બેઠક દરમિયાન જાપાનનાં તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રીએ દરિયાઈ સુરક્ષા માટે ચતુર્ભુજ સુરક્ષા સંવાદ (ચતુર્ભુજ સુરક્ષા સંવાદ)નો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો અને તેની શરૂઆત આ સાથે થઈ હતી. આ અનૌપચારિક ગઠબંધન એટલે કે ક્વાડની રચના ચીનને અનુકૂળ નહોતી. તે ગુસ્સે પણ હતો અને જાણે છે કે તે ફક્ત તેના પર દબાણ લાવવા માટે બનાવવામાં આવ્યું છે.
2012માં જાપાનના વડાપ્રધાને લોકતાંત્રિક સુરક્ષાની વિભાવના પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. જો કે, વચ્ચેના વર્ષોમાં તેની પ્રવૃત્તિઓ મર્યાદિત હતી. 2017માં, ચાર દેશોએ ક્વાડને પુનર્જીવિત કર્યું હતું અને ચીન તરફથી વધતા ખતરાને ધ્યાનમાં રાખીને તેમના લક્ષ્યોને વિસ્તૃત કર્યા હતા. વર્ષ 2017માં મનિલામાં આસિયાન સમિટ પહેલા ભારત, જાપાન, અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયાએ ક્વાડ સમિટનું આયોજન કર્યું હતું. ક્વાડ ૨૦૧૭ થી ૨૦૧૯ ની વચ્ચે પાંચ વખત મળ્યો હતો.
2020માં પ્રથમ નૌકા કવાયત
2020 માં, ભારત-અમેરિકા અને જાપાન માલાબાર નૌકા કવાયતનું વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં ઓસ્ટ્રેલિયાનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. ૨૦૧૭ માં ક્વાડના પુનર્જીવન પછી ચાર દેશોની આ પહેલી સામૂહિક કવાયત હતી. માર્ચ 2021 માં, ક્વાડના નેતાઓની વર્ચ્યુઅલ બેઠક યોજાઇ હતી. આ વર્ષે સપ્ટેમ્બરમાં ક્વાડના નેતાઓ આમને-સામને મળ્યા હતા.
ક્વાડનું કામ શું છે?
ક્વાડનું લક્ષ્ય ઇન્ડો-પેસિફિક ક્ષેત્રમાં સુરક્ષા અને સ્થિરતા, નેવિગેશનની સ્વતંત્રતા અને આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદાઓ માટે આદર જાળવવા માટે નિયમો-આધારિત વ્યવસ્થા બનાવવાનું છે. ક્વાડ નાટો જેવું ઔપચારિક સંગઠન નથી, ન તો તેનું હેડક્વાર્ટર કે હેડ છે. તેમ છતાં રશિયા તેને આસિયાનનું નાટો કહેતું આવ્યું છે. ક્વાડ લશ્કરી જોડાણ નથી, તેમ છતાં તે માલાબાર જેવી લશ્કરી કવાયતને મંજૂરી આપે છે. હકીકતમાં, ક્વાડને આ ક્ષેત્રમાં ચીનની વધતી આક્રમકતાના પ્રતિસાદ તરીકે જોવામાં આવે છે.
હિંદ મહાસાગરમાં ભારતની તાકાતમાં વધારો થયો
ક્વાડથી હિંદ મહાસાગરમાં ભારતની સમુદ્રી શક્તિ વધારવામાં મદદ મળી. મુખ્યત્વે ચીનની અડગ નીતિઓ સામે, દરિયાઈ સુરક્ષાને વધારવામાં ભારતની ભાગીદારી ખરેખર ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. આ ક્વાડ ભારતને જાપાન, અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયા સાથે હિંદ મહાસાગરમાં માત્ર દરિયાઇ સુરક્ષા જ નહીં, પરંતુ સુરક્ષાની અન્ય બાબતોમાં સહકાર આપવા માટેનું પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડે છે.
અમેરિકા, જાપાન અને ઓસ્ટ્રેલિયા સાથે સંયુક્ત નૌસૈનિક અભ્યાસ દ્વારા ભારત હિંદ મહાસાગરમાં ચીનને પડકાર ફેંકી રહ્યું છે, તે પોતાની મુશ્કેલીઓ પણ વધારી રહ્યું છે. વળી, આ કવાયતથી ભારતીય નૌસેનાની કાર્યક્ષમતા અને ક્ષમતા પણ વધે છે. નૌકાદળની આંતર-કાર્યક્ષમતા આ ક્ષેત્રમાં દરિયાઇ શક્તિમાં વધારો કરે છે અને તેના દ્વારા, ઇન્ડો-પેસિફિક ક્ષેત્રમાં ભારત પહેલા કરતા વધુ સક્ષમ છે.
એટલું જ નહીં, ઇન્ડો-પેસિફિક પાર્ટનરશિપ ફોર મેરિટાઇમ ડોમેન અવેરનેસ દ્વારા ક્વાડ હિંદ મહાસાગર ક્ષેત્રમાં ગેરકાયદેસર દરિયાઇ પ્રવૃત્તિઓનો પણ સામનો કરી રહ્યું છે. તેનો હેતુ એ છે કે ગેરકાયદેસર માછીમારી, આબોહવા સંબંધિત ઘટનાઓ અને માનવતાવાદી કટોકટી વગેરે વિશેની માહિતી સમયસર એકબીજા સાથે શેર કરી શકાય છે. ક્લાઈમેટ સંબંધિત ઘટનાઓની માહિતી શેર કરીને ભવિષ્યમાં સુનામી અને વાવાઝોડા જેવી આફતોથી બચવાના ઉપાયો કરી શકાય છે.
ક્વાડ ચીનને આપી રહ્યો છે આવો ઝટકો
ક્વાડના કારણે ભારતની ચીન પરની આર્થિક નિર્ભરતા ઓછી થઈ છે. ક્વાડ ભારતના વૈશ્વિક વેપાર માટે મહત્વપૂર્ણ વેપાર માર્ગોની સુરક્ષાની ખાતરી પણ આપે છે. તે ચીનના સૈન્ય આક્રમણને રોકવામાં તેમજ ઈન્ડો-પેસિફિક ક્ષેત્રમાં ચીનના આક્રમણને રોકવામાં મદદરૂપ છે. ક્વાડની સપ્લાય ચેઇનમાં જોડાઈને ભારત પોતાની ઉત્પાદન ક્ષમતાને વધુ મજબૂત કરી રહ્યું છે. સાથે જ તે પોતાને ઉત્પાદનના એક મજબૂત વૈકલ્પિક કેન્દ્ર તરીકે સ્થાપિત કરીને ચીનને પડકાર ફેંકી રહ્યું છે.
જ્યારે સમગ્ર વિશ્વમાં ચીનને લઇને એક અલગ જ માહોલ બનાવવામાં આવી રહ્યો છે ત્યારે ભારતની આર્થિક અનુકૂળતા અહીં વિદેશી રોકાણને પ્રોત્સાહન આપી રહી છે. ઘણા દેશોના મોટા ઉત્પાદન એકમો કે જેઓ અગાઉ ચીનથી સંચાલિત હતા તેઓએ હવે ભારતમાં પણ તેમનું ઉત્પાદન શરૂ કરી દીધું છે. આમાં મોબાઇલ મેન્યુફેક્ચરિંગથી લઇને વિદેશી કારનો સમાવેશ થાય છે.
ક્વાડ ચીન પર આર્થિક અવલંબન ઘટાડવા માટે તમામ ભાગીદારોના રોકાણોને આકર્ષિત કરવાની મંજૂરી આપે છે. તેમજ એકબીજા સાથે વેપાર કરવાની તકો પણ મળે છે. તેમાં સામેલ તમામ દેશો એકમત છે કે ચીન સાથે વેપાર અને તેના પર નિર્ભરતા ઘટાડવી જોઈએ. આવી સ્થિતિમાં, ભારત આ દેશો માટે અનુકૂળ સ્થળ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે. આ જ કારણ છે કે જાપાન, અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયા આર્થિક સહયોગને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સાથે મળીને કામ કરી રહ્યા છે. આમાં ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર તેમજ ટેકનોલોજીમાં રોકાણ શામેલ છે.
આનાથી ભારતને ખાંડની આયાતથી સ્વતંત્રતા મળશે. સાથે જ તેનાથી તેની અર્થવ્યવસ્થાને વધુ મજબૂત કરવામાં મદદ મળશે. આ કારણે ભારતીય ઉદ્યોગોમાં પ્રત્યક્ષ વિદેશી રોકાણ સતત વધી રહ્યું છે. રોજગારની તકો ઉભરી રહી છે અને આર્થિક વિકાસને ઝડપથી પ્રોત્સાહન આપવામાં આવી રહ્યું છે.
