જોગેન્દ્ર નાથ મંડલ વિભાજન પછી પાકિસ્તાનની પ્રથમ સરકારમાં કાયદા પ્રધાન બન્યા અને આ પદ ભારત સરકારમાં ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકર દ્વારા લેવામાં આવ્યું. આંબેડકરને ભારતના બંધારણના નિર્માતા તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે. આજે પણ દેશના રાજકીય પક્ષોમાં તેમના ગુણગાન ગાવાની સ્પર્ધા ચાલી રહી છે. બીજી બાજુ, મંડલ ટૂંક સમયમાં જ પાકિસ્તાનથી મોહભંગ થઈ ગયો. તેને કાયર અને દેશદ્રોહી પણ કહેવામાં આવ્યો.
આઝાદી સમયે દેશના દલિત રાજકારણમાં બે મોટા ચહેરા હતા. ભીમ રાવ આંબેડકર અને જોગેન્દ્ર નાથ મંડળ દ્વારા ડો. બંને ભારત અને પાકિસ્તાનની પ્રથમ સરકારોમાં કાયદા પ્રધાન બન્યા હતા. આંબેડકરને ભારતમાં નેહરુ મંત્રીમંડળમાં અને પાકિસ્તાનમાં લિયાકત અલી ખાનની સરકારમાં માંડલનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. પણ આગળના દિવસો બંને માટે સરખા નહોતા. આંબેડકરને ભારતના બંધારણના નિર્માતા તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે. આજે પણ દેશના રાજકીય પક્ષોમાં તેમના ગુણગાન ગાવાની સ્પર્ધા ચાલી રહી છે. બીજી બાજુ, મંડલ ટૂંક સમયમાં પાકિસ્તાનથી મોહભંગ થઈ ગયો. 1950માં ભારત પાછા આવ્યા.
તેણે પછીના 18 વર્ષ કલકત્તાની ઝૂંપડપટ્ટીમાં લગભગ અજ્ઞાતતા અને ઉપેક્ષામાં વિતાવ્યા. ભારતમાં અસ્પૃશ્યો સામેના ભેદભાવની ફરિયાદો સાથે, તેઓ મુસ્લિમ લીગ અને ઝીણાના અનુયાયી તરીકે પાકિસ્તાન ચાલ્યા ગયા. તેમણે ત્યાં વિતાવેલ ટૂંકા સમયમાં લઘુમતીઓ અને દલિતો પર અત્યાચારની ફરિયાદોથી તેઓ પરેશાન થઈ ગયા હતા. સરકાર પર આક્ષેપો કરવાનું છોડી દીધું. પાકિસ્તાનથી અપમાનિત થઈને પાછા ફર્યા. ત્યાં તેને જૂઠો, કાયર અને દેશદ્રોહી કહેવામાં આવ્યો. પરંતુ અહીં પણ સ્થિતિ વધુ ખરાબ હતી. ભારતમાં તેઓ જ્યાં પણ ગયા ત્યાં તેમને તીવ્ર વ્યંગનો સામનો કરવો પડ્યો. દરેક પગલાની અવગણના અને વિરોધ કરવામાં આવે છે. અસ્પૃશ્યોને ન્યાય આપવા માટે રાજકીય સફર શરૂ કરવામાં આવી હતી. પરંતુ બીજી ઇનિંગ્સમાં તે “રાજકારણમાં અસ્પૃશ્ય” રહ્યા.
નેહરુ સરકારમાં જોડાતા પહેલા જ આંબેડકરે ભારતના બંધારણના નિર્માતા તરીકે ઈતિહાસમાં પોતાનું ઉચ્ચ સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું હતું. બીજી બાજુ, મંડલ માટે “જૂઠા, કાયર અને દેશદ્રોહી” ના આરોપોના પડઘા હતા જેઓ બદનામ કરીને પાકિસ્તાન છોડી રહ્યા હતા. ભારત પણ હવે તેમના માટે વિદેશી હતું. લોકો તેમનાથી દૂર થઈ ગયા હતા. કલકત્તામાં તેમનો આધાર પછાત વિસ્તાર, ડાકરિયા તળાવ (રવીન્દ્ર સરોવર)નો ભેજવાળો વિસ્તાર અને ત્યાંની ઝૂંપડપટ્ટીનો વિસ્તાર હતો. જ્યાં તેણે બાકીનું જીવન વિતાવ્યું.
